Dünya Tiyatroları

[thedelicius]

İsveç Tiyatrosu

İsveçte tiyatro, ortaçağda bütün Batı Avrupada rasüanan kilise oyunlarının kilise okulları ile Uppsala Üniversitesinde oynanışı biçiminde başlamış; Noel ve Paskalya, dinsel oyunların çekirdeğini oluşturmuştur.

1521de İsveçin Roma Kilisesinden ayrılarak Lutherci devlet kilisesini kurmasıyla birlikte, Roma kilisesi kökenli dinsel oyunlar da yasaklanmıştır. Öğretisel okul oyunları yanısıra, bu dönemin öbür iki oyun tarzı alegorik ibret oyunları ile Arşı Rabbani oyunları olmuş; bu arada, Alman karnaval ve panayır oyunları benzeri halk dramatik gösterileri yer almıştır. 16. yüzyılda hümanizmin yerleşmesiyle birlikte dinsel okul oyunları laik bir yönelim kazanmış; Rönesans hareketi, Seneca tragedyaları ile Plautus ve Terentius komedyaları örneğinde, antik Roma drama sanatına bakışı getirmiştir.

17. yüzyılda okul tiyatroları eliyle tiyatronun laikleşmesi süreci sürmüş, "İsveç Tiyatrosunun babası" sayılan Johannes Wessenius, İsveç tarihini konu alan ilk tarihsel oyun dizilerini kalem almıştır. Drama sanatının laik ve estetik bir bağımsızlık kazanma süreci gezginci tiyatro topluluklarının etkinlikleriyle hızlanmış; başlıcalıkla Rudbeckius ve Messenius gibi hocalar drama sanatı üstüne tartışmaları başlatırken, 1682de Uppsalade Dan Svvanska Theatern (İsveç Tiyatrosu) topluluğu kurulmuş, bunu Kongliga Svenska Skadeplatsen (Kraliyet İsveç Sahnesi izlemiştir. Kral III. Gustav ve annesi Prusya Kralı Büyük Frederickin kız kardeşi Lovisa Ulrikanın Kraliyet İsveç Sahnesinin "kabalık"larına karşı yaptırdığı Drottningholm Saray Tiyatrosunda (1744) oyuncu olarak sahneye çıktığı gibi, Kraliyet İsveç Operasını da kurdurmuş, oldukça çok sayıda oyun kaleme almıştır. Bu dönemde, Adolf Ristell, İsveç Dramatik Tiyatrosunu (Kraliyet İsveç Dramatik tiyatrosu) kurarken, Sternberg İsveç Komik Tiyatrosunu kurmuş; bu arada, Kralın çağrısı üzerine İsveçe gelmeye devam eden Fransız tiyatro toplulukları dolayısıyla Fransız yeni klasikçi tiyatronun etkileri bütün 18. yüzyıl boyunca sürmüştür.

Kral III. Gustavın ölümünden sonra, onun oyunuyla sahnesini açan Konlige mindre Teatern (Kraliyet Küçük Tiyatro) kurulmuş; B. Lindnerin tarih oyunları, Fransız yeni klasikçi dramanın etkilerine son vermiş; Sternborgun tiyatrosu da İsveçe Fransız ve İngiliz kökenli burjuva oyunu, gözyaşlı komedya ile evcil komedyayı getirmiştir. Kral IV. Adolf un kimi tiyatroları kapatmasıyla başlayan

19. yüzyıl ise, İsveç tiyatrosunda romantik okuma oyunları ile pericelik oyunlarına (sagospel), Almqvist ile Atterbom gibi bu türün temsilcisi yazarların etkinliklerine tanıklık eder. Lindebergin açtığı Nya Teatern (Yeni Tiyatro) ise, Lingin yerli tarihsel oyunları ile Afzelius ve Fryxellin halk efsanelerine yönelik oyunlarıyla romantikçilik sonrası yurtsever oyun dönemine ortam hazırlamıştır. Beskovv, Backström, Börjesson, Blanche, Topelius, Wecksell ve Hedberg gibi ciddi tarihsel oyun akımının temsilcileri yanısıra, komedyalarıyla Dahlgren, bu dönemin öbür adlarıdır.

19. yüzyılın ikinci yarısının en büyük olayı ise, İsveç Tiyatrosunun olduğu kadar, çağdaş dünya tiyatrosunun da "babası" olarak bilinen Strindbergin İsveç sahnesinde başgöstermesidir. Ancak, İsveçte bu dönemde, başlıcalıkla da Yeni Tiyatro çevresinde Ibsen ve Bjornson oynanırken, Strindberg şansını başka yerlerde aramak zorunda kalmıştır. Strindbergin yeniden anlaşılması ve değerlendirilmesi dönemi, Par Lagerkvistin "Modern Tiyatro" yazısıyla (1918) başlamış; bu "Strindberg bildirgesi"ni Alman dışavurumcuların Strindbergi kendi ustaları ilân etmesi ve Reinhardtın Stockholmde Strindberg sahnelemeleri izlemiş; "Strindberg Rönesansı", Per Lindberg, Olof Holander ve Ingmar Bergman gibi yönetmenlerin elinde yükselmiştir. Drama ile tiyatronun 20. yüzyıl başlarındaki işbirliği, August Falck ile Strindberg çalışmaları örneğinde, Lindberg ile Lagerkvistle sürmüştür.

Maeterlinck etkisindeki şiirli oyunlar yanısıra küçükkent komedya tarzıyla Hjalmar Bergman, halk güldürüleri yanısıra belgesel gerçekçi oyunlarıyla Moberg, Strindberg sonrası İsveç tiyatrosunun başlıca adlarıdır; bunları O. Enquist, A. Ehrmark, K. Andersson, B. Bratt, S. Osten, P. Lind gibi adlar izler. 1960lar, belgesel oyunların O. Fahlström ve M. Odeen gibi oyun yazarlarınca evrensel boyutlarda geliştirilmesine tanıklık eder. 1970lerde ise yeni ulusal kültür politikası ile halk tiyatrosu (folktear) anlayışı doğrultusunda, Riksteatern gibi devlet ödenekli gezici tiyatrolar yanısıra, Lindbergin girişimleriyle yerleşik büyük tiyatro (grosspielhaus) anlayışı doğrultusunda kent tiyatroları, bu arada da alternativ etkinliklere açık ve yine devlet ödenekli Teatercentrum (Tiyatro Merkezi) gibi kurumlar kurulmuş bulunmaktadır. Göteborg Kent Tiyatrosu ise, 1940lardan bu yana öncü siyasal sanat tiyatrosu kimliğini sürdürmektedir.


Kanada Tiyatrosu

Kanada Tiyatrosu, ulusal özelliği dolayısıyla, İngiliz dili Kanada Tiyatrosu ile Fransız dili Kanada Tiyatrosu na ayrılmaktadır. İngiliz dili Kanada Tiyatrosu, Amerikan Devriminden sonra Birleşik imparatorluk Kralcılarının Nova Scotia, Yukarı Kanada (Ontario) ve New Brunswick gibi yerlere gelmesiyle başlamış; İngiliz dilinde ilk oyun, 1787de Halifax ta amatör bir toplulukça sunulmuştur (The West Indian, Batı Hint, Richard Cumberland).

Montrealde ilk tiyatro yapısı 1803 te kurulmuş, ilk basılı oyun 1856da yayınlanmıştır. 19.yuzyıl Kanada oyunlarında koşuk diline rastlanır: C. Heavysege, T. D Arcy McGee, S. Watson, J. H. Duvar, W. Campbell. Bu dönemde, hafif komedyalar, operetler yanısıra, siyasal taşmalı oyunlar da görülür: S. Scribble, N. F. Davin, J. N. McIlhvraith, C. Candisus, T. Bush, W. H. Fuller, W. A. Trameyn. 1880lerden sonra ise gezginci tiyatro toplulukları ağırlık kazanmıştır: E. H. Mac Dovell Company, Tavernier Company, Mark, Brothers Company.

1. Dünya Savaşından sonra gezginci topluluklarının önemi yitmiş, onun yerini amatör tiyatrolar ile "küçük tiyatro" etkinlikleri almış; Hart House Theatre, M. Denison, D. C. Scott, B. Cooke, C. Aikin, L. A. MacKay gibi yazarları sunmuştur. Amatör tiyatro hareketi, H. Voadenin Theatre Studio Groupu ile G. P. Ringwood gibi yazarların ortaya çıkmasına yol açmış; 1930ların sarsıntılı yılları ise, eylem tiyatrosu ile işçi tiyatrosu hareketini doğurmuş; E. Harris; W. Francis ve W. E. Bicknell gibi yazarlar toplumcu tiyatronun sözcüleri olmuşlardır, ingiliz dili Kanada Tiyatrosu, 2. Dünya Savaşının bitiminden sonra yeniden canlılık kazanmış, The International Player, Peterborough Summer Theatre, Straw Hat Players ve Crest Theatre gibi topluluklar R. Davies, M. Dube, J. Gray, M. Moore, B. Sale gibi yazarları sunarken, Torontodaki D. Moore yönetimindeki New Play Society, J. Coulter, A. Allan, M. Callaghan gibi yazarları, Toronto Workshop Productions ise, R. Salutin, C. Bolt gibi yazarları sunmuştur.

1957de British Arts Council benzeri Canada Councilın kurulması, Kanada Tiyatrosunundan yapısal değişiklikler getirmiş, çeşidi tiyatro etldnliklerini desteklerken, yeni kurum ve toplulukların oluşmasına da destek olmuş; bu doğrultuda, Manitoba Theatre Centre kurulurken, ülke çapında bölgesel tiyatrolar yaygınlaşmış, amatör tiyatro sayıları artarken kent tiyatroları gelişme göstermiştir.


1960ların verimli yıllarında, pastoral oyunlarıyla J. Reaney, toplumsal eleştirileriyle G. Ryga ve J. Herbert yazar olarak öne çıkarken, Off-Off Broadway etkisinde Toronto Workshop Productions ile J. Herbertin Garret Theatreı kurulmuş; ulusal benlik sorununu temel alan yeni tiyatro hareketi içinde Littiewoodun Theatre Workshopunu örnek alan Theatre Passe Muraille ortaya çıkarak, C. Bolt, R. Salutin ve R. Wiebe gibi yazarlarla birlikte çalışmaya başlamıştır. K. Gassın 1970te kurulan Factory Theatre Labi ise, G. F. Walker, L. Fineberg ve B. Wade, gibi yazarlarla işbirliğine girmiş; B.Glasconun 1971de kurduğu Tarragon Theatre, D. French ve D. Freeman gibi yazarların oyunlarını sergilemiş; Toronto Free Theatreda, Hendriy, J. Palmer, M. Kinch, M. Hollinsvvorth ve C. Bolt gibi yazarları sunmuştur. Vacouverde The New Play Center, S. Rosen, T. Cone, T. Walmsley, H. Hardin ve B. Simonsla çalışırken, Alberta Theatre Projectts, Lunchbox Theatre ve Loose Moose Theatre Company gibi Calgary tiyatroları, J. Murrell, S. Pollock gibi yazarlara yer vermiştir. Montrealden Fennario gibi yazarlar işçi sınıfının beklentilerini ele alırken Newfoundlandden M. Cook, yöresel bir ağızla ve şiirsel bir dille oyunlar yazmaktadır.


Fransız dili Kanada Tiyatrosu, 17. yüzyılın başlarında dinsel tarikatların, başlıcalıkla da Cizvit kurumlarının eddnlikleriyle ilk kez yer almış; ilk oyun 1727 de bir Cizvit papaz tarafından yazılmıştır. 17. yüzyılda, gizem oyunları oynanırken, Corneille ve Racineden de oyunlar oynanmakta; Yeni Fransanın soyluları ile üst orta sınıfın üyeleri üyatroya ilgi göstermekteydiler. 1780de Les Jeunes messieurs Canadiens, 1789da da Theatre de Societe kurulmuş; bunları 1812de Jeunes Artistes, 1820lerde Theatre Royal izlemişü. Fransız dili Kanada Tiyatrosu, Moliere, ve Beaumarshaisyle okul düzeyinde sınırlı kalmış, ciddi tiyatro etkinlikleri hep İngiliz sahnesine akmıştır. 20. yüzyılın başlarında Kilisenin ve seçkinlerin desteğiyle Fransız dili Kanada Tiyatrosunda canlanma görülmüş; 1927de Kanadayı gezen S. Guitry yerli Fransız Kanada Tiyatrosunun geliştirilmesi çağrısında bulunmuştur. 1930lardan sonra yerli dramada gelişmeler görülmüş; H. Gheon, G. Gelinas, F. A. Savard, G. Guevremont, R. Lemelin, G. Roy. M. Dube, P. Toupin, A. Hebert, F. Moreau, J. Ferron, F. Loranger, M. Tremblay ve J. Barbeau gibi yazarlar, Fransız dili Kanada Tiyatrosunun temsilcisi olmuşlardır. 1952de dağılan Les Compagnons de Saint-Laurent topluluğunun yerini ise, Le Theatre du Nouveau Monde ile Theatre Club almıştır.


Mısır Tiyatrosu

Mısırda Batılı anlamda ilk tiyatro etkinlikleri Napoleonun Mısır seferiyle birlikte General Menonun kurduğu Cumhuriyet ve Sanatlar Tiyatrosunda Fransız toplulukların verdikleri oyunlarla başlar. İskenderiyenin tiyatro merkezi olduğu gibi bu dönemde Fransız toplulukları yanısıra, İtalyan toplulukları da oyunlar vermişler; opera ve kabare yer almıştır.

1847de çıkan yasayla tiyatrolar düzene konmuş, Hidiv İsmail Paşanın 1869da kurdurduğu tiyatro, Süveyş Kanalının açılışıyla birlikte, Aidayla (Verdi) açılışını yapmıştır. Mısırda Arap Mısır tiyatrosu, İtalyada eğitim görmüş olan Yakub Sanuhun 1870 de kurduğu tiyatroyla başlar. Gününde Hidiv tarafından Mısır Molierei olarak değerlendirilmiş olan Yakub Sanuhun tiyatrosu once Fransız uyarlamalar, daha sonar da kendi Arapça oyunlarını oynamıştır.

Pariste öğrenim görmüş olan Georges Abyad, Kahireye Fransız tiyatrosunu getirmiş (1920), A. Dumasnın oyunları yanısıra, Hafz İbrahimin koşuklu oyunlarını oynamış, 1920-22de Kuzey afrika gezisi yapmıştır. Vehbi Topluluğu Ramses Tiyatrosunda oyunlar vermeye başlamış; Vehbi profesyonelliği Mısır tiaytrosuna getiren kişi olmuştur.

Mısır drama edebiyatı, Ahmet Şevkinin oyunlarıyla başlar; Muhammed Teymur ise gündelik konuşma diliyle ibret oyunları ve operetler yazmıştır.

Mısır Tiyatrosunun en büyük adı olan Tevfik el-Hakim, 60tan çok gerçekçi oyunlarıyla Mısırın toplumsal sorunlarına ışık tutmuş, düşünce oyunları yanısıra, saçma tiyatrosundan da örnekler vermiştir.

1952 devriminden sonra, tiyatro, Mısırdaki siyasal toplumsal gelişmelerin bir yansımasını oluşturur. Yazar ve yönetmen Alfred Faraj, Brecht etkisinde ürünler verirken, yine yazar ve yönetmen Fatih Neşati, 150den çok Mısır ve avrupa oyununu sahnelemiş, Özgür tiyatronun kurucusu olan Ardaş Saad, Kahirede Cep Tiyatrosunu da kurmuş, El-Hakim Tiyatrosunu, daha sonar Kahire Ulusal Tiyatrosunu yönetmiştir.


Arjantin Tiyatrosu

Rio de Plata bölgesinin bir yanında yer alan Buenos Aires (Arjantin) ile öbür yanında yer alan Montevideonun (Uruguay), 1828de resmen birbirinden ayrılarak iki ayrı ulus haline gelişi, Arjantin tiyatrosu için de belirleyici tarih olmuştur. Bu dönemde, tiyatro etkinlikleri, İspanyol, İtalyan ve Fransız topluluklarının Avrupa repertuarına dayanan oyunlarını kapsamaktaydı; ancak, Jose Laberden, Juan Alberdi gibi kişilerin melez oyunları ortaya çıkabilmişti. 19. yüzyılın son yıllarında, tiyatro etkinlikleri başlıca sirk gösterilerine dayanıyordu; ünlü Uruguaylı soytarı Jose Podesta, gösterilerinin sonundaki sözsüz doğaçlamasına bir de metin ekleyerek, asi goşo öyküsünü canlanlandırmış, bunu toprağa yerleşik goşo oyunları izlemeye başlamıştır. 20. yüzyılın başında, Podesta sirk ailesi ile melez tiyatrosunu kumuş; toplumsal eleştirel oyunlarıyla Florencio Sanchet, güldürüleriyle Gregorio da Laferrere, siyasal oyunlarıyla J. Payro, bu tiyatroyu desteklemişler, Teatro Pioplantense ve Teotro Criollo gibi tiyatrolar yeşermiştir. 1910-30 yıllarında büyük göç yıllarının bir yansıması olarak, goşo oyunlaru yanısıra, sirk sahnelerinden kendine özgü Sineteoriollo/Porteno (melez farslar) türemiştir. Bu oyunların en önemli adları melez farsların babası ve yazar bir soytarı olan Nemesio Trejo ile Florencio Sanchez ve Alberto Vacarezzadır. Daha sonra melez farsı tragikomikleşmiş Armando Discepulonun ve Farncisco Novoanın elinde melez groteski haline gelmiş; Samuel Eichelbaumun elinde de, psikolojikleşmiştir.

1930lar bütün ülkeyi ticari tiyatroların kaplamasına, tiyatrolarına salt kazanç peşinde koşmalarına tanık olmuştur. Ticari tiyatro hareketine karşı, 1928de yönetmen Octavio Palazzolo ve Alvaro Yunque, Leonides Barletta ve Elias Castelnuevo gibi yazarlar, Antoine, Craig ve Stanislavski örneğinde bir araya gelerek Teatro Librei kurmuşlar ve bu tiyatroyu on yıl boyunca Arjantinin gerçek sanat ve halk tiyatrosu haline getirdikleri gibi tüm ticari tiyatrolara ve beylik tiyatro etkinliklerine ve kurumlarına karşı da bağımsız tiyatro hareketini başlatmışlardır. Robert Arlt, dışavurumcu oyunlarıyla, bu tiyatronun en önemli yazarı olmuş; Antonio Cunill Cabanellas, Armando Discepulo, Samuel Eichelbaum gibi yazarlar ise, 1935te Nuoleo de Escritores y Actores (Yazar ve Oyuncular Merkezi) örgütünü kurarak programlı bir etkinlik sürdürmeye başlamışlardır. Bu iyi tiyatro yapma serüvenine 1935te kurulan Comedia Nacional Argantina tiyatrosu ile hemen sonra Teatro Municipal de la Ciudad Buenos Aires katılmıştır.

1950lerden sonra kurulan birçok tiyatro artık Avrupa ve Amerika repertuvarlarındaki oyunları yaygın oynamaya başlamışlardır; Augustin Cuzzani, Osvaldo Dragun ve Andres Lizarraga gibi yazarlar güçlü toplumsal bağlanımlı oyunlarıyla öne çıkmışlardır.

1960lardan sonra öne çıkan adların başında yönetmen b,ve yazar Carlos Gorostiza ile öevre betimlemesine dayanan yergisel kostrumbrizm in temsilcisi olan Ricardo Talesnik gelir; Atilio Betti, Juan Carlos Gene, Griselda Gambaro, Roberto Cossa, Nestor Kraly ise, bu yeni dönemin diğer adlarıdır. Buenos Aires ile taşra kentlerindeki tiyatro yaşamı arasındaki derin uçurum yanısıra, Avrupa/ABD ile metropole çifte bağımlılık 1969da ilk Teoatro de creacion colectiva (kollektif yaratım tiyatrosu) olarak Cordobada Teatro Libre in kurulmasına yol açmış; Teatro libre, Arjantin gerçeklerine dayanan tiyatro etkinliğiyle Latin Amerikanın ilk kollektif tiyatrosu olmuştur. Ancak, 1974te kültürel ortamın kötüleşmeye başlaması ve 1976daki askeri darbe, tiyatroya da bir darbe olmuş; tiyatro sanatçıları dağılmışlar, sürgüne gitmişler, mahkum olmuşlardır.

1981de Teatro Abierto, yeniden girişimi ele almış; en iyi yazar ve sanatçıları çevresine toplayarak, halkı seminer ve oturumlarla eğiterek ve 1982de ulusal yazarlara dayanan 53 oyun sahneleyerek, Arjantin tiyatrosuna yeniden canlılık kazandırmıştır.